Ιστορικός οικισμός Ελένων Αμαρίου,

ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ

Του ΝΙΚΟΥ Κ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΗ,

Σύντομο χρονικό

Συνοπτική αναφορά στις Ελένες δημοσιεύτηκε από τον γράφοντα στο πλαίσιο βιογραφίας -περιληπτικής επίσης- του γνωστού ευπατρίδη και μεγάλου ευεργέτη του χωριού, Στυλιανού Μιχ. Μαρκαντώνη, καθώς και στον καθημερινό τύπο, πριν 30 ακριβώς χρόνια.

Η νέα προσέγγιση ακολουθεί διαφορετικό δρόμο, καθώς οι παρατηρούμενες ραγδαίες αλλαγές παντού έχουν ανατρέψει σχεδόν το κοσμοείδωλο του χθες. Δράστης πάντων ο άνθρωπος αλλά και κορυφαίο θύμα, ως κυρίαρχος του φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο... «συστενάζει και συνωδίνει (μαζί του) άχρι του νυν» Ρωμ. κεφ. Η΄ 22.

Η καταγραφή κάποιων εμπειριών μιας περιόδου λησμονημένης όσο και η ιστορική αξία της, εκφράζουν το ένα ζητούμενο της παρούσας αναφοράς. Ζητούμενο όπου η εύρεση και απάντηση μπορεί ίσως να γίνει αιτία προβληματισμού σύγκρισης και αξιολόγησης των δύο εποχών.

Δεύτερο ζητούμενο είναι η επαναβίωση, κατά το δυνατόν, μιας περιόδου -φορέα υπερχιλιόχρονου πολιτισμού- που τερμάτισε άδοξα το βίο της κάπου στα μέσα του εικοστού αιώνα.

Ο μύθος της προμηθεϊκής εποχής μας, οι εκπληκτικές αλλαγές παντού, η νέα εποχή και θεώρηση του κόσμου αφάνισαν ότι προηγήθηκε σβήνοντας μαζί μνήμες συλλογικές και ιστορικές προσλαμβάνουσες. Στοιχεία πολιτισμού κοινωνικά και γλωσσικά, ήθη και προπαντός έθιμα, ελάχιστα εκτιμηθέντα, θεωρούνται πλέον αντικείμενα φτηνού μουσειακού ή φολκλορικού είδους.

*

Επιχειρώντας εδώ μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία οδηγούμαστε στις αρχές του εικοστού αιώνα. Στόχος, να αποκαλύψουμε ένα μικρόκοσμο κρυμμένο εκεί κάπου, στην αγκαλιά της γης. Σ’ ένα μικρό τόπο με ελάχιστους σήμερα κατοίκους που ολοένα αραιώνουν. Όμως την περίοδο εκείνη ο συνοικισμός Ελενών γνώρισε μια ανάπτυξη αυτόνομη όπως θα δούμε, παρά την εξάρτηση από το κεφαλοχώρι του Γερακάρι. Ανάπτυξη κοινωνικοοικονομική που θα αντιμαχήσει για λίγο την κυρίαρχη φτώχεια. Έτσι η τελευταία όσο κι αν δείχνει το σκληρό της πρόσωπο, γίνεται υποφερτή χωρίς γογγυσμό, καθώς οι πάντες έχουν μάθει να ζουν κάτω από τα όριά της.

Εκείνη την εποχή ο συνοικισμός Ελενών αριθμούσε περίπου 160 ψυχές. Οικογένειες πολύτεκνες, ειρηνικές, με ελάχιστες διαφορές ή τριβές μεταξύ τους, περιορισμένες στις αγροζημίες, στο πότισμα και την ανισοκατανομή του νερού. Στο ίδιο μήκος και οι ασχολίες των κατοίκων που επιδίδονται στη γεωργία, με το ξυλάλετρο (Ησιόδειο άροτρο) να δίνει σιγά σιγά τη θέση του στη «νέα τεχνολογία» του σιδηράλετρου. Το όργωμα, η σπορά δημητριακών, τα κηπευτικά, το μάζεμα κερασιών, το θέρος και το αλώνισμα περιλαμβάνονται στις κύριες δραστηριότητες του μικρού πληθυσμού. Όλες οι οικογένειες διατηρούσαν κατοικίδια ζώα από κάθε είδος, πάντοτε σε περιορισμένο αριθμό.

Η έλλειψη, τέλος, γεωργικών μέσων καλλιέργειας ακόμα και πρωτόγονων πολλαπλασίαζαν το μόχθο καθιστώντας τις συνθήκες εργασίας και ζωής σχεδόν αφόρητες. Το γεγονός ότι ένας καλλιεργητής, θα μπορούσε να χρησιμοποιεί εφ’ όρου ζωής τα ίδια φθαρμένα εργαλεία, δικαιολογεί το πολύ χαμηλό επίπεδο γεωργικής καλλιέργειας και ανάπτυξης.

***

Ζούμε στη λήξη του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, πριν από την έναρξη του δεύτερου και τη φρικτή κατοχή. Σε μια περίοδο ειρήνης, ύστερα από τις τελευταίες αιματοπότιστες επαναστάσεις και θυσίες, η Κρήτη, αναπνέει τον αέρα της λευτεριάς. Μαζί της και οι Ελένες βιώνουν τη δική τους ανάπτυξη σε μια προσπάθεια να εξορκίσουν την πατροπαράδοτη μιζέρια. Πριν όμως γίνει λόγος για ανάπτυξη και τις αιτίες ή τα πρόσωπα που την προκάλεσαν αξίζει να θυμηθούμε για λίγο την ανθρωπογεωγραφία, το φυσικό χώρο όπου η μικρή κοινότητα δίνει την καθημερινή μάχη της ζωής.

Το μικρό χωριό ιδρυμένο πιθανότατα την προμινωική εποχή, απλώνεται σε μια μικρή σφήνα γης. Σε μια καταπράσινη ρεματιά στις όχθες του Πλατύ (ποταμού) αιώνες απαράλλακτη, καθώς μαρτυρούν προϊστορικά και χριστιανικά μνημεία. Προέχουν, ο Άγιος Νικόλαος και ο ερειπωμένος «αφέντης Χριστός», στο κέντρο του σημερινού Νεκροταφείου. Ο γεωγραφικός χώρος ορίζεται από τις περιφέρειες Γερακάρι, Μεσονησσίων και Μέρωνα. Η ορεινή -στο μεγαλύτερο μέρος της- περιοχή εκτείνεται σε μια τραχιά χαλέπα ανατολικά, φτάνοντας μέχρι τα υψώματα του Κατσονήσι στο βορρά. Παραλείποντας ιστορικά και μορφολογικά στοιχεία που δεν στοχοποιούνται στην παρούσα διαπραγμάτευση μένουμε στη δεκαετία 1920-1930, την περίοδο ανάδειξης των Ελενών.

Μια, έστω τηλεγραφική αποτύπωση της προηγούμενης περιόδου, αρκεί για να φανερωθεί από πού και πώς προήλθε η συγκεκριμένη ανάπτυξη. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται κατ’ αρχήν μεταναστευτική. Όταν οι νέοι έφευγαν ομαδικά για την Αμερική αφήνοντας γονείς ακόμα και παιδιά, με ότι αυτό σήμαινε για όσους έμεναν. Εύκολα κανείς μπορεί να φανταστεί την εικόνα. Μια κοινότητα γερόντων και ανήλικων, στο έλεος της τουρκικής αυθαιρεσίας. Οι μικρές, χωματοσκεπείς, εστίες κρυμμένες η μια μέσα στην άλλη και τα στενοσόκακα, όπου η ζωή κυλούσε αθόρυβα, έδιναν στίγμα παρακμής αλλά και φόβου. Ως δείγμα του πρωτόγονου βιοτικού και κοινωνικού επιπέδου αναφέρεται η ύδρευση του χωριού από την παρακείμενη πλούσια σε νάματα βρύση. Η μία και μοναδική «γούρνα», λαξευτή σε πωρόλιθο δίπλα στη πηγή, εκάλυπτε όλες τις σχετικές ανάγκες όχι μόνο των κατοίκων αλλά και των κατοικίδιων ζώων που συνωστιζόταν μαζί με τους ανθρώπους για να ξεδιψάσουν. Στο μεταξύ μηνύματα καταφθάνουν αισιόδοξα από το νέο κόσμο. Οι πρώτοι νοσταλγοί μετανάστες επιστρέφουν έχοντας στις αποσκευές τους μικρές ή μεγαλύτερες απολαβές των κόπων τους στην ξένη. Οι πιο πολλοί όμως ριζώνουν στη δεύτερη πατρίδα δημιουργώντας πλούτο. Ταυτόχρονα συγκροτούνται οι πρώτες συμπαγείς κοινότητες Κρητών (της διασποράς) που εξακολουθούν να ακμάζουν και σήμερα. Ανάμεσά τους διαπρέπει ο Στυλιανός Μιχ. Μαρκαντώνης δημιουργός αλυσίδας εμπορικών καταστημάτων στη Ν. Υόρκη.

Στο ίδιο διάστημα ο μικρός οικισμός των Ελενών σιγά σιγά διώχνει τη βαριά θλίψη μέσα από τις καρδιές των κατοίκων. Η αισιοδοξία επανέρχεται και η ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον ανατέλλει στον ορίζοντα. Δεν είναι μόνο ο ερχομός των ξενιτεμένων ούτε τα μικροεμβάσματα «εξ Αμερικής». Προπαντός η διπλή απελευθέρωση από τη σκλαβιά είναι ο λόγος της ανέκφραστης, της ανεκλάλητης χαράς.

Σταθμό στη νεότερη ιστορία του χωριού θα σημάνει ασφαλώς η έναρξη και η αποπεράτωση έργων αναπτυξιακών, υψηλού κόστους, έμπνευσης και δαπάνης του Στυλιανού Μιχ. Μαρκαντώνη. Έργα υποδομής, για οικονομική και πνευματική ανέλιξη της αγαπημένης πατρίδας. Δίδοντας απόλυτη προτεραιότητα στη μόρφωση των παιδιών σχολικής ηλικίας ο γενναιόδωρος χορηγός επιχειρεί άλμα μεγαλεπήβολο. Δεν αρκείται στην ανέγερση λαμπρού διδακτηρίου, σε περίοπτη θέση του χωριού. Εξαγοράζει και τη γύρω περιοχή με σκοπό την καλλιέργεια κάθε είδους και ποικιλίας φυτών. Για την ασφάλεια των μαθητών και την προστασία του «Αγροκηπίου», όπως ονομάστηκε ο χώρος αυτός, ανεγέρθηκε περιμετρικά λιθόκτιστος βαρύς τοίχος εκατοντάδων μέτρων. Παράλληλα οικοδομήθηκε δεξαμενή όμβριων νερών για τις αρδευτικές και άλλες ανάγκες. Τη συμπλήρωση και συντήρηση του αγροκηπίου θα αναλάβει πρακτικός γεωπόνος διοριζόμενος με μηνιαίο μισθό από τον ίδιο το χορηγό.

Το Σχολείο θα λειτουργήσει το 1925 με δυναμικότητα περίπου 70 μαθητών, από τις Ελένες και τα γειτονικά Μεσονήσσια.

Το δεύτερο σημαντικό έργο της αγάπης και ευσέβειας του Στυλιανού, θα αποτελέσει η πλήρης ανακαίνιση του ιστορικού καθεδρικού Ναού του Αγίου Νικολάου. Το μνημείο, ερειπωμένο σχεδόν και κακοποιημένο από τους Τούρκους και την παχυλή άγνοια χριστιανών, βρισκόταν στα όρια κατάρρευσης. Με σύμφωνη γνώμη αρχαιολόγου αντικαταστάθηκε το εικονοστάσιο, το δάπεδο και ανακαινίστηκε η τοιχοποιία εξωτερικά. Ο Ναός διακοσμήθηκε με πολυελαίους, εικόνες, αφιερώματα και τάματα ομογενών και ξένων προσκυνητών.

Η στοργή του υψηλόφρονα πατριώτη προπαντός για τους κουρασμένους μια και ο ίδιος γνώριζε τι σημαίνει κούραση, προκάλεσε ένα ακόμα δαπανηρό αναπτυξιακό έργο, εκείνο της βρύσης. Στην απόφαση οδήγησε ασφαλώς η εικόνα της «γούρνας» που θυμότανε τα παιδικά του χρόνια και έβλεπε αργότερα ως επισκέπτης. Με την εκπόνηση πρωτοποριακής μελέτης και την ακριβή υλοποίησή της ένα έργο υψηλών προδιαγραφών, ανεκτίμητης αξίας, έρχεται να ικανοποιήσει πολλαπλές κοινοτικές και οικογενειακές ανάγκες.

Την ίδια περίοδο, νέα τολμηρή πρωτοβουλία από τον οραματιστή χορηγό αναλαμβάνεται με στόχο την πολιτισμική ανάδειξη του χωριού. Για το λόγο αυτό χρηματοδοτεί ανασκαφικές έρευνες στη γύρω περιοχή αναθέτοντας το έργο στον τότε έφορο αρχαιοτήτων καθηγητή Σπυρίδωνα Μαρινάτο. Και μολονότι οι ανασκαφές δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ, για γνωστούς και άγνωστους λόγους, στο φως ήλθαν ευρήματα μεγάλης αρχαιολογικής αξίας, όπως διπλοί πελέκεις πρωτομινωικής εποχής, κ.ά.

Όσο τα έργα βρίσκονταν σε εξέλιξη, αλλάζοντας τη φυσιογνωμία του τόπου και τη ζωή των κατοίκων αλλά και κατόπιν, ο μεγάλος ευεργέτης στήριζε υλικά και ηθικά τους αδύναμους συγγενείς του αλλά και πολλούς ξένους. Κατά το διάστημα αυτό αλλά και αργότερα, οι επισκέψεις στη γενέτειρα και οι εκδηλώσεις τιμής στο πρόσωπό του από φίλους και θαυμαστές, γνωστούς και άγνωστους, παραμένουν ιστορικές. Μια νέα λαμπρή σελίδα αρχίζει να γράφεται για τον άσημο αλλά προϊστορικό οικισμό, πριν το φάσμα του νέου εφιαλτικού πολέμου και του θανάτου, καλύψει με γκρίζο τη χώρα αλλάζοντας το ρου της ιστορίας.

Θα μπορούσε εδώ να κλείσει το μικρό χρονικό, παραλείποντας όμως μέρος της κοινωνικοοικονομικής ζωής. Ένα τρόπο, αλλιώτικης συμβίωσης ανθρώπων και φυσικού περιβάλλοντος, άξιο, απλώς, να μνημονευθεί στις επόμενες ακροτελεύτιες και καταληκτήριες γραμμές.

Ανατρέχοντας, νοερά όσο και εμπειρικά στην εικόνα εκείνης της εποχής εντοπίζεις τη μικρή κοινότητα να λειτουργεί, να χαίρεται ή να πάσχει, στους ρυθμούς μιας αργής ισόπεδης καθημερινότητας. Αλληλέγγυα στον ανθρώπινο μόχθο και τα κατοικίδια, ευάγωγα και μη, προσφέρονται στην υπηρεσία των κυρίων τους. Πλαισιώνουν την οικογένεια, με την οποία πολλές φορές συμβιώνουν κάτω από την ίδια στέγη! Στη βάση της οικιακής οικονομίας τα κατοικίδια, ικανοποιούσαν ως γνωστό ένα πλήθος άμεσων αναγκών και εξαρτήσεων του βίου. Εννοούνται τα κάθε είδους ζωικά προϊόντα και υποπροϊόντα που συντηρούσαν, άμεσα και έμμεσα, την οικογένεια, συμβάλλοντας αποφασιστικά στη διατροφή, την ένδυση και επιβίωσή της. Παρόμοια, η καλλιέργεια λαχανικών και οπωροφόρων εκμηδένιζαν την ανάγκη ρευστού χρήματος που, για τους πτωχότερους, έμοιαζε είδος πολυτελείας! Η καλλιέργεια, τέλος, δημητριακών, η εξασφάλιση του επιούσιου άρτου και φυσικά των απαραίτητων ζωοτροφών (άχυρα) ήταν το βασικότερο μέσον της χειμερινής διατροφής.

Παράγοντας ευημερίας και προνόμιο της μικρής κοινότητας απαράγραπτο, αναφέρεται ο υδάτινος πλούτος με τους παρακείμενους δύο αλευρόμυλους. Η ανεκτίμητη αυτή αξία και συμβολή στην τοπική οικονομία και κοινωνία της εποχής θεωρείται φυσικά αυτονόητη.

Για διαφορετικό λόγο, πιθανή σύγκριση της περιόδου εκείνης με το αδυσώπητο παρόν όπως και τα συμπεράσματα, ασφαλώς χρήσιμα, δεν εμπίπτουν στα όρια του πραγματευόμενου θέματος. Αντί αυτών αξίζει η έσχατη ματιά να στραφεί πάνω στη μαγική εικόνα της εποχής που έληξε τερματίζοντας την ιστορία πολλών αιώνων. Στον τρόπο συλλογικού βίου και δράσης των μικρών κοινοτήτων και οικισμών όπως ήταν οι Ελένες. Άνθρωποι χαμηλού μορφωτικού επιπέδου που όμως ήταν σε θέση να παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες ποιότητας, με υπευθυνότητα και αξιοπιστία. Υλικά και μέσα, διατροφής, στέγασης, ένδυσης, διαβίωσης, πάντοτε στα μέτρα των περιορισμένων απαιτήσεων και της λιτότητας. Άνδρες και γυναίκες πρόσφεραν την εμπειρία και τη δουλειά τους με πνεύμα αλληλεγγύης. Κτίστες ξυλουργοί, μαστόροι αυτοδίδακτοι, τσαγκάρηδες, υφάντρες, ράπτριες, κεντήστριες ενίσχυαν την τοπική οικονομία. Τις χαμηλές απολαβές αναπλήρωνε συχνά η ηθική ικανοποίηση, καθώς απολάμβαναν, λιγότερο ή περισσότερο, τα έργα των χειρών τους.

Οι πάντες, στη μικρή κοινότητα, καλλιεργητές, ζευγάδες, κτηνοτρόφοι, εργάτες, και μαζί πολύτεκνες μητέρες, γιαγιές και παππούδες μοιραζόταν εξ’ ίσου τον κοινό τους βίο. Τις χαρές και τις λύπες, σε αρμονική συνύπαρξη με τη λιτότητα και την ισότητα ανάμεσά τους. Απλοί άνθρωποι που μπορούσαν εκτός από την καλλιέργεια της γης να ασκούν τις ανθρώπινες αξίες και αρετές. Να διασκεδάζουν μαζί και να ψυχαγωγούνται, πράγματι, στους γάμους και τα βαφτίσια, στις γιορτές, και το πανηγύρι, στην Εκκλησία, και στα σπίτια.

Αναδημοσιευσα Απο Ρεθεμνιωτικα Νεα